Bij de dood van Apostel bleven nogal wat onafgewerkte manuscripten achter. Een daarvan is Natuurfilosofie waarvan de laatste hoofdstukken op deze website ter beschikking worden gesteld. We proberen hier de tekst wat te situeren.

1. Het begrip "natuurfilosofie"

Waarom nog een begrip als natuurfilosofie gebruiken in deze tijd? Is natuurfilosofie niet overbodig geworden en vervangen door de wetenschap? Wie dat denkt is onvoldoende op de hoogte van de vele conceptuele problemen die de natuurwetenschappen nog voortbrengen. Men hoeft maar een blik te werpen op de vele (soms heel technische) artikels over de paradoxen in de quantummechanica of de interpretatie van ruimte-tijd theorieën door wetenschapsfilosofen of filosofisch geöriënteerde natuurkundigen die elk jaar verschijnen in gespecialiseerde tijdschriften.¹ Het is dus nog steeds legitiem de vraag te stellen: wat voor soort werkelijkheid beantwoordt er aan de vele modellen en theorieën die er bestaan in de fysica? Misschien zal een dergelijk wereldbeeld mettertijd vervangen worden door een geünificeerde fysica, intussen is het interessant toch die vraag te stellen en tentatieve antwoorden te zoeken. Blijft de vraag of een geünificeerde fysica wel mogelijk is.²

Er is nog een dringende reden voor een filosoof als Apostel om zich met filosofie van de fysica te gaan bezighouden (en bijvoorbeeld niet al de tijd die hem nog restte te stoppen in ethiek, esthetica of sociale filosofie, toch onderwerpen die hem nauw aan het hart lagen). Deze reden is dat voor veel mensen de fysica doorgaat voor de enige wetenschap. Hoezo de enige wetenschap? Vanuit het idee dat de fysica de meest fundamentele laag van de werkelijkheid beschrijft en het idee dat alles au fond kan gereduceerd worden tot materie en energie kan men concluderen dat de fysica alles beschrijft. De reden waarom er nog andere faculteiten bestaan aan een universiteit heeft binnen deze opvatting te maken met het feit dat niemand de moeite neemt om de beschrijvingen uit zijn of haar vakgebied volledig in fysische termen te gaan beschrijven. Ook al gaat men daar niet mee akkoord (Apostel is anti-reductionist), het toont genoeg aan dat een filosoof die een wereldbeeld wil ontwikkelen (vooral een atheïst als Apostel) rekenschap moet afleggen van de fysica. Anders gezegd: zijn wereldbeeld zal moeten verklaren hoe het kan dat de fysica waar is voor een bepaald deel van de werkelijkheid. Hij zal dan ook moeten nagaan wat de impact is van deze metafysica van de fysica op de rest van zijn wereldbeeld.

2. Overzicht en motivering

Natuurfilosofie is volledig gericht op de fysica. Het eerste hoofdstuk van Natuurfilosofie geeft echter een puur filosofische uiteenzetting over ontologie en metafysica. Dit hoofdstuk is van belang voor het wereldbeeldenproject in het algemeen en wordt het best vergeleken met de tekst Why not Nothing?³ In het tweede hoofdstuk wordt dit in verband gebracht met groepentheorie en symmetrieën in de fysica. Dit hoofdstuk kan men het best vergelijken met het eerste hoofdstuk van Het Levend Kristal (zie elders op deze website) en Symmetrie en symmetriebreking: ontologie in wetenschap. Schets voor een geheel.⁴ De daaropvolgende hoofdstukken behandelen elk één groot domein uit de fysica: klassieke mechanica in hoofdstuk 3, thermodynamica in hoofdstuk 4, kosmologie in hoofdstuk 5, elektromagnetisme en relativiteitstheorie in hoofdstuk 6 en quantummechanica in hoofdstuk 7. Meestal probeert Apostel m.b.t. één domein zo omvattend mogelijk te zijn. In hoofdstuk 4 bijvoorbeeld behandelt hij de klassieke thermodynamica en de statistische mechanica, de grondbeginselen van de theorie van Prigogine en Misra en aspecten van de chaostheorie.

Ik raad de lezer aan het boek Natuurfilosofie⁵ met de eerste hoofdstukken, het artikel van Wim Christiaens in dat boek en het artikel uit Cirkelen om de wereld⁶ van Leo Apostel bij de hand te nemen wanneer men de hoofdstukken die hier voorliggen wil lezen. Op die manier kan men zien op welke manier Apostel zijn metafysica van de fysica wilde realiseren. Zoals te verwachten was (en dat is de belangrijkste opmerking die we hier kunnen maken) zien we overal de systeemgedachte en de opvatting over causaliteit terugkeren als onderliggende unificerende idee. In Cirkelen om de wereld presenteert hij dit model als volgt. Iets bestaat wanneer het een systeem is en waarom het wordt geconstitueerd door causale relaties, het product is van causale processen en zelf als oorzaak werkzaam is. De totaliteit is het meest omvattende systeem en moet dus zichzelf verklaren. Symmetrieën wijzen op systemen, symmetriebrekingen wijzen op oorzakelijke processen.⁷ Het komt erop aan elk deel van de totaliteit en de totaliteit als geheel te beschrijven als systemen en oorzaken. In Natuurfilosofie gaat hij na in welke mate dit te realiseren is voor de fysische werkelijkheid. Aangezien Apostel geen fysicus is, komt dit er in praktijk op neer dat hij boeken en artikels van natuurkundigen en wetenschapsfilosofen uitpluist op zoek naar symmetrieën en symmetriebrekingen die passen in zijn ontologische opvattingen. Als we de boeken in zijn persoonlijke bibliotheek nagaan dan blijkt dat hij vooral Feynmans bekende Lectures⁸als basiswerk heeft gebruikt (en daarvan vooral deel 1, deel 2 en in mindere mate deel 3). Vooral hoofdstukken 11 en 52 van deel 1 zijn belangrijk voor het metafysica-project.

Apostel is met emeritaat gegaan in 1979. Dit gaf hem de gelegenheid eindelijk een grondige studie te maken van de theoretische fysica. Het metafysica-project van Apostel heeft vorm gekregen in drie teksten: Natuurfilosofie, Oorsprong en Het Levend Kristal. Natuurfilosofie is de vroegste tekst: uit opmerkingen in de tekst kunnen we afleiden dat hij stamt uit 1989. Een groot deel van Natuurfilosofie is slechts een eerste versie van iets wat nog verder moest worden verwerkt. In feite gaat het soms om niet meer dan samenvattingen van boeken. In hoofdstuk 7 bijvoorbeeld (een hoofdstuk volledig gewijd aan quantummechanica) krijgen we een uitgebreide samenvatting van het klassieke handboek van P.A.M. Dirac. Het toont aan dat Apostel echt wel heeft geprobeerd zich grondig in te werken in de materie. Andere hoofdstukken waren voldoende verwerkt om te worden gepubliceerd. Hoofdstuk 5 tot en met 7 (de minst afgewerkte hoofdstukken) kan men op deze website terugvinden. De rest is gepubliceerd bij de VUBPress.

Waarom deze teksten toch openbaar maken? Hoewel Apostel gestorven is voor hij ook maar een fractie heeft kunnen doen van wat hij wilde doen, is het toch belangrijk om te zien wat hij van plan was. Uit de soort literatuur die hij aan het doornemen was en de manier waarop hij die wilde combineren of verwerken kan men afleiden hoe het eindproduct er had moeten uitzien. Ze kunnen dienen als een oriënteringspunt. Hoewel Apostel in geen enkel van de wetenschappen of theorieën die hij probeert te verenigen in zijn metafysica was opgeleid, is hij wel de unieke persoon die zoveel verschillende domeinen van de wetenschap had bestudeerd. Hij had dus een goed zicht op de totaliteit, iets wat zeldzaam is in de filosofie en in de wetenschappen, omdat men verplicht wordt sterk te gaan specialiseren om academisch te kunnen overleven. Zijn gebrek aan autoriteit in de aparte domeinen wordt gecompenseerd door zijn autoriteit op het vlak van de globale beschrijving van de werkelijkheid. Laten we ook niet vergeten dat Apostel gedurende zijn hele leven is blijven pleiten voor interdisciplinariteit. De enige manier om tot experties te komen in de ontologie van de aparte domeinen en de ontologie van het geheel van de fysische werkelijkheid is door wetenschapsfilosofen, wetenschapshistorici, theoretische natuurkundigen, experimentele fysici en burgerlijk ingenieurs fysica samen te brengen en dit onderwerp te laten bestuderen.

Slechts een deel van de tekst die men hier kan vinden is nagezien. We hebben geen volledige bibliografie of verklarend notenapparaat toegevoegd omdat onze aandacht uitging naar te publiceren stukken.

Noten:

1. Deze tijdschrijften zijn: The British Journal for the Philosophy of Science, Philosophy of Science, Studies in the History and Philosophy of Physics, Synthese, Erkenntnis, The Journal of Philosophical Logic, Foundations of Physics, Foundations of Science, The International Journal of Theoretical Physics.
2. Zie M. Redhead, Physics and Metaphysics, Cambridge, Cambridge University Press, 1995.
3. L. Apostel, Why not nothing?, in: World Views and the Problem of Synthesis (Einstein Meets Magritte, volume 4: Yellow Book), eds. Diederik Aerts, Hubert Van Belle en Jan Van Der Veken, 1999.
4. Leo Apostel, Symmetrie en symmetriebreking: ontologie in wetenschap. Schets voor een geheel, in: Diederik Aerts, Leo Apostel, et al. , Cirkelen om de wereld. Concrete invullingen van het wereldbeelden-project, Uitgeverij Pelckmans, Kapellen, 1994; Diderik Batens en Wim Christiaens, Leo Apostel's World Views Project form the Perspective of his Causal Ontology, in: World Views and the Problem of Synthesis (Einstein Meets Magritte, volume 4: Yellow Book), eds. Diederik Aerts, Hubert Van Belle en Jan Van Der Veken, 1999.
5. Leo Apostel, Natuurfilosofie. Voorbereidend werk voor een op de fysica gebaseerde ontologie, VubPress, in druk.
6. Diederik Aerts, Leo Apostel, Bart De Moor, Staf Hellemans, Edel Maex, Hubert Van Belle en Jan Van Der Veken, Cirkelen om de Wereld. Concrete Invullingen van het Wereldbeeldenproject, Uitgeverij Pelckmans, 1994.
7. Er worden twee families van begrippen met elkaar geconfronteerd en samengebracht: causaliteit-symmetriebreking-verandering-proces-kracht en systeem-symmetrie-structuur-invariante-constante.
8. Richard P. Feynman, Robert B. Leighton en Matthew Sands, The Feynman Lecures on Physics, 3 volumes, Addison-Wesley Publishing Company, Reading, 1963. Een deel van het materiaal over symmetrieën van fysische wetten staat ook in Richard P. Feynman, The Character of Physical Law, M.I.T. Press, Cambridge, 1965.